Programmatoelichting Symphonic Jazz

Op het programma
Leonard Bernstein (1918-1990)
Times Square 1944 (uit Three Dance Episodes from On the Town, 1944)

Artie Shaw (1910-2004)
Klarinetconcert (ca. 1940)

Kurt Weill (1900-1950)
Kleine Dreigroschenmusik (1929)

George Gershwin (1898-1937)
Rhapsody in Blue (1924)

Toelichting
Een componist is een soort reporter die niet alleen zichzelf in muziek uitdrukt, maar ook de tijdgeest en het maatschappelijke decor. De opkomst van jazz werd door componisten in Amerika én in Europa snel opgepikt, ondanks de vertaalslag. Jazz wortelde in een andere cultuur en was grotendeels geïmproviseerd. Maar het was dezelfde betovering die een oer-klassieker als Joseph Haydn anderhalve eeuw eerder al voelde: volksmuziek is de basis.

Componist/dirigent Leonard Bernstein was één van de grote bruggenbouwers van de vorige eeuw. Soepel combineerde hij ´klassiek´ en amusementsmuziek in zijn partituren, alsof er nooit een verschil tussen hogere en lagere genres had bestaan. In Times Square 1944, afkomstig uit de Broadway-musical On the town, portretteerde hij het nachtleven van downtown New York. Het is muziek als een roes, ook door het achterliggende scenario: in de musical gaan drie matrozen nog éénmaal stevig op stap alvorens uit te varen naar de oorlog in Europa. Het is een tyisch Bernstein-stuk, met razende tempo´s en abrupte overgangen. Werkend aan het stuk schreef de componist dan ook aan een vriend: ´Deze show is een soort wild monster dat me belet te slapen of te eten of wat dan ook.´ Bernstein gold als een directe troonopvolger van George Gershwin, de man die jazz naar de concertzaal haalde. Hier hoor je hoezeer ze verschillen: vergeleken bij de overwegend relaxte, ´chique´ sound van Gershwin klinkt Bernstein meer als muziek van een grote, moderne, drukke stad – inclusief de ranzige hoekjes.

Een curiosum is het Klarinetconcertje dat klarinettist Artie Shaw rond 1940 voor zijn eigen bigband componeerde. Shaw was in de jaren dertig en veertig één van Amerika´s meest geliefde bandleiders. Later ontpopte hij zich tot één van de pioniers van Third Stream, zoals de versmelting van jazz en klassiek een tijdje genoemd werd; de term heeft nooit echt wortel geschoten. Verrassend genoeg keerde Shaw als veertiger muziek de rug toe om carrière te maken als schrijver, maar zijn opnames zijn onverminderd populair – waaronder die van het Klarinetconcert, vereeuwigd in de Hollywoodfilm Second Chorus.

Voor Europese componisten – die niet zo dicht bij het vuur zaten als hun Amerikaanse collega´s – was jazz niet alleen het toppunt van exotiek, maar ook een soort vitaminestoot die precies op het juiste moment kwam. Na de Eerste Wereldoorlog was amusement een logische behoefte; niets verdreef de grauwsluiers zo effectief als de opzwepende ritmes en het schetterende koper van Amerikaanse dansorkesten.

Franse componisten als Maurice Ravel en Darius Milhaud verwerkten jazz in vrolijke en kleurrijke stukken. In Duitsland, waar het eind van de oorlog anders werd ervaren, gaven componisten jazz vaak een fatalistisch randje – alsof er nog één feestje gevierd moest worden voor de hel opnieuw losbarstte.

Kurt Weill flirtte in zijn muziek veelvuldig met jazz, maar feestelijk wordt het bij hem nooit., Ook de hier gespeelde suite uit de Dreigroschenoper– zijn grootste succes – heeft de sfeer van een zieltogend Berlijns cabaret, of een kermis in de regen. En dat past bij zijn maatschappijkritische boodschap. Weill en zijn favoriete tekstdichters Bertolt Brecht hekelden de Duitse burgermoraal en het kapitalisme – een geluid waarop nazi-Duitsland niet zat te wachten, zoals ze spoedig ondervonden.

Rhapsody in Blue was in 1924 de oerknal van de ´concertzaaljazz´. Componist George Gershwin kreeg het idee aangereikt van bandleider Paul Whiteman die met een ‘experimenteel concert’ (zoals hij het noemde) jazz van zijn lowbrow-imago wilde ontdoen. Gershwin had alles mee om aan zo’n project te participeren: hij was een ervaren song- en musicalcomponist met een bovengemiddelde kennis van de Europese klassieken. Daarnaast had hij zich als songplugger ontwikkeld tot pianovirtuoos; de Rhapsody was een perfect vehikel om zijn reputatie als componist én pianist te bevestigen.

Het stuk was volgens Gershwin ‘een muzikale kaleidoscoop van Amerika, van onze culturele diversiteit, onze ongeëvenaarde nationale energie en onze grootsteedse gekte’. De combinatie van ‘componistenmuziek’ en jazz sloeg aan, al werd er nog wat onwennig gereageerd. Sommigen vonden het stuk te fragmentarisch. Maar Leonard Bernstein, die het werk als dirigent én als pianist veelvuldig uitvoerde, bracht daar tegenin: ´Bij de Rhapsody gaat het om wat er wél deugt. Al die losse episodes hebben op zich geïnspireerde melodiek, oprechte harmonieën en authentieke ritmes.´

© Michiel Cleij 2021