Programmatoelichting Inauguratieconcert Eivind Gullberg Jensen

Het programma

Kalevi Aho (1949)

Seidi, concert voor slagwerk en orkest (2010)

Jean Sibelius (1865-1957)

De Oceaniden (1913-14)

Claude Debussy (1862-1918)

La mer (1903-05)

De l’aube à midi sur la mer

Jeux de vagues

Dialogue du vent et de la mer

Kalevi Aho: Seidi

De Finse componist Kalevi Aho is niet zuinig met zijn muziek. Hij schreef tot nu toe onder meer vijf opera´s, zeventien symfonieën en meer dan dertig soloconcerten – waarbij hij minder gangbare instrumenten als accordeon, piccolo en tuba niet schuwt. Dat die enorme productiviteit tot het buitenland doordringt is onvermijdelijk, al liet Aho´s doorbraak in Nederland op zich wachten. Het spectaculaire slagwerkconcert Seidi zorgt in elk geval dat je zijn naam niet snel vergeet.

Aho componeerde het in 2010 voor slagwerksolist Colin Currie en zette daarmee een nieuwe norm: behalve extreme virtuositeit op diverse instrumenten verlangt de componist een enorme expressie en een messcherpe interactie met het orkest. De titel verwijst naar de cultuur van de Samen-bevolking in noord-Scandinavië: seidis zijn natuurlijke locaties waaraan een spirituele waarde wordt toegekend, zoals rotsen met een bijzondere vorm. Aho speelt daar naar eigen zeggen ´met een sjamanistische benadering´ op in: het werk heeft het karakter van een ritueel waarin de solist de geest van verschillende slagwerkinstrumenten tot leven wekt. Na de Afrikaanse djembé en de Arabische darboeka volgen instrumenten die met stokken worden bespeeld, waaronder marimba, vibrafoon en woodblocks. Voor de climax zorgt een grote tamtam, waarna een terugreis langs het hele scala van instrumenten volgt – maar nu met andere klankeffecten.

Jean Sibelius: De Oceaniden

Als Finland niet bestond had Jean Sibelius het wel uitgevonden. Geen andere componist verklankte zó overtuigend de Finse sagenwereld en landschappen – en, in zijn vroege werken, het Finse verzet tegen de Russische overheersing.

Maar bij De Oceaniden kwam de inspiratie voor één keer uit de oud-Griekse mythologie: het stuk is vernoemd naar de waternimfen die in groten getale de rivieren en de Middellandse Zee bevolkten. Daarmee lijkt Sibelius zich ver van huis te bewegen. Maar al in de eerste minuut zet hij zijn handtekening: de vogelachtige houtblazers-riedeltjes hoor je in bijna al zijn orkestwerken. Ook bleef hij trouw aan zijn kenmerkende ´verteltrant´: het hele stuk evolueert uit een paar kleine motieven die hij steeds weer anders laat klinken.

Natuurlijk werd dit stuk bij de première in 1914 vergeleken met La mer, het werk waarin Claude Debussy tien jaar eerder de zee door de concertzaal had laten stromen. Er zijn overeenkomsten, maar die zijn oppervlakkig: beide componisten gebruikten harp-glissando´s en parelende glockenspiel-klankjes om het spel van water en licht te suggereren. Je hoort vooral verschillen. De Oceaniden heeft een duidelijke, romantische verhaallijn waarin eerst een kalme zee gesuggereerd wordt, vervolgens de donkere wolken die zich samenpakken en uiteindelijk een climax met windvlagen en rollende golven. In La mer klinkt ook een storm, maar als op zichzelf staande episode en niet als de ontlading van geleidelijk opgebouwde spanning.

En zelfs als je maar een minuut uit dit stuk zou horen kun je de Scandinaviër van de mediterrane componist onderscheiden. Waar Debussy bijna voortdurend hoge registers en lichte klankkleuren verkiest, focust Sibelius juist op de lage, donkere klanken van cello´s en contrabassen. En tegen die duistere achtergrond steken de vederlichte fluitriedels van de zeennimfen des te sterker af.

Claude Debussy: La mer

Bij de haperende première in 1905 was het niet meteen duidelijk, maar met La mer componeerde Claude Debussy één van de meest sublieme symfonische werken ooit. Geen van zijn voorgangers had uit een orkest zulke kaleidoscopische, grillige, levendige muziek getoverd – zelfs de door hem zo bewonderde Rimski-Korsakov en Richard Strauss niet.

Werkend aan het stuk schreef Debussy aan zijn vriend en collega André Messager: ‘U wist misschien niet dat ik ooit ben uitverkoren voor de nobele loopbaan van zeeman. Louter door de grillen van het bestaan werd ik in een andere richting gedreven… Maar de zee heeft nog steeds mijn passie. Nu denkt u natuurlijk dat mijn compositie een droog atelierstuk wordt! Maar ik heb talloze herinneringen aan de zee – en die zijn waardevoller dan de werkelijkheid, want die zit die onze gedachten meestal alleen maar in de weg.’

Oftewel: hij wilde niet zozeer de zee nabootsen als wel uitdrukken wat er in hemzelf omging wanneer hij aan de zee dacht. Debussy haatte het wanneer men hem een ´muzikaal illustrator´ noemde: zijn muziek was meer dan een akoestische vertaling van een plaatje. Het ging hem om wat een bepaald beeld met het onderbewustzijn van mensen deed, wat voor associaties en verre herinneringen die losmaakte. Hij was dan ook een groot liefhebber van Charles Baudelaire en Edgar Allan Poe, schrijvers die in hun werk droom-achtige taferelen als werkelijkheid presenteerden.

La mer gaat in muzikale zin over steeds veranderende vormen, over korte motiefjes die krimpen en uitdijen, over grillige bewegingen en onverwachte wendingen. Als je daarbij een beeld zoekt kom je inderdaad snel bij het golvenspel van de zee uit – of bij wolken, maar die had hij een paar jaar eerder al ´gedaan´ in zijn orkestwerk Nocturnes. Je kunt het werk als een symfonie beschouwen: het bestaat uit drie delen die nauw met elkaar verweven zijn, niet door terugkerende melodische thema’s, maar doordat elk motiefje steeds groeit uit het voorafgaande. Maar de saaie, schoolse titel ´Symfonie´ deed geen recht aan de mysteries van de natuur die hij wilde uitdrukken. Zelfs schilderkunst, hoezeer hij daarvan ook hield, slaagde daar niet altijd in. Aan een leerling schreef hij: ´Beter nog dan in een schilderij kun je in muziek indrukken weergeven. Want met muziek kun je geleidelijke veranderingen van kleur en licht in één beeld vangen.´ En dát is wat La mer doet. In zijn persoonlijke missie om sferen en beelden bij de luisteraar op te roepen is dit één van Debussy´s grootste successen. Hier geldt wat Debussy zelf later over een stuk van Isaac Albéniz zou zeggen: ´Je doet zó duizelingwekkend veel indrukken op dat je onwillekeurig je ogen dichtknijpt.´

Eivind Gullberg Jensen

Dirigent

Eivind Gullberg Jensen wordt met ingang van seizoen 2022-2023 chef-dirigent bij het Noord Nederlands Orkest. Jensen studeerde viool en muziektheorie in Trondheim en directie bij Jorma Panula in Stockholm en bij Leopold Hager in Wenen. Sinds dit jaar is hij artistiek en algemeen directeur van de Nationale Opera in Bergen. Hij leidde onder meer het Concertgebouworkest, de Berliner Philharmoniker, de Münchner Philharmoniker, het Koninklijk Filharmonisch Orkest van Stockholm, het Orchestre de Paris, het WDR Sinfonieorchester Köln en het Tonhalle-Orchester Zürich en werkte met solisten als Leif Ove Andsnes, Truls Mørk, Hélène Grimaud, Gautier Capuçon, Sol Gabetta, Hilary Hahn, Vadim Repin en Frank Peter Zimmermann. Hij dirigeerde Tosca aan de Wiener Staatsoper, Rusalka aan het Teatro dell’Opera di Roma, Jenůfa aan de English National Opera, Rusalka aan het Opernhaus Zürich en Fidelio aan de Bayerische Staatsoper. In het seizoen 2020/21 debuteerde hij bij het Orchestre symphonique de Québec en het Sjællands Symfoniorkester in Kopenhagen en leidde hij de Franse première van Waiting, een gedramatiseerd concert gebaseerd op Peer Gynt door Calixto Bieito en Karl Ove Knausgård in de Opéra National du Rhin in Straatsburg.

Martin Grubinger

Slagwerk

Mogelijk de beste multi-percussionist ter wereld, Martin Grubinger bezit een ongewoon breed repertoire gaande van solowerken en kamermuziek met partners waaronder zijn eigen Percussive Planet Ensemble, tot percussieconcerten. Zijn technische perfectie, enthousiasme en muzikale veelzijdigheid maken zijn optredens tot echte ‘must-see’ evenementen en brachten het slagwerk van de achterkant van een orkest naar het midden van het podium. Martin Grubinger werd geboren in Salzburg en studeerde aan het Bruckner Conservatorium in Linz en aan het Salzburgse Mozarteum. Hij trok al snel de aandacht door zijn optredens op verschillende internationale concoursen, waaronder de tweede World Marimbaphone Competition in Okaya, Japan, en op de EBU Competition in Noorwegen. Martin Grubinger geeft les aan de Hogeschool voor de Kunsten in Zürich en als Professor voor Multipercussion aan de Universiteit voor Muziek en Dramatische Kunsten Mozarteum Salzburg. Onder het groeiende aantal werken dat voor Grubinger werd geschreven zijn Frozen in Time van Avner Dorman (2007) en het Concerto van Friedrich Cerha (2008), uitgevoerd en opgenomen met de Wiener Philharmoniker onder leiding van Peter Eötvös op Kairos, evenals het concerto van Tan Dun, Tears of Nature (2012). In het voorjaar van 2014 vond de Duitse première plaats van Eötvös’ Speaking Drums met het Mahler Chamber Orchestra onder leiding van de componist. In 2018/19 vinden wereldpremières plaats van nieuwe slagwerkconcerten opgedragen aan Martin Grubinger door Fazil Say en Daníel Bjarnason. Zijn befaamde percussieprojecten zoals The Percussive Planet, Century of Percussion en Caribbean Showdown zijn verdere voorbeelden van zijn veelzijdigheid. In 2016/17 was Grubinger Artist in Residence bij de Elbphilharmonie; andere residenties brachten hem naar Camerata Salzburg en bij de Philharmonie Köln, Philharmonie München, Wiener Konzerthaus en Tonhalle Orchester Zürich. Hij trad op met orkesten als NHK Symphony, Oslo Philharmonic, National Symphony Orchestra of Taiwan, NDR Sinfonieorchester, Hamburg, München en Dresdner Philharmoniker, Wiener Philharmoniker, Bamberger Symphoniker en BBC Philharmonic. Hij is regelmatig te gast bij toonaangevende orkesten in de Verenigde Staten, waaronder Los Angeles Philharmonic Orchestra en New York Philharmonic Orchestra.