Programmatoelichting Wagner & Sjostakovitsj

Richard Wagner: Wesendonck-lieder
Aan inspiratie heeft het Richard Wagner nooit ontbroken. Voor zijn sprookjesachtige opera´s putte hij uit Christelijke symboliek, oude Europese sagen, eigentijdse filosofie en later zelfs Boeddhisme. Het resultaat was een wonderlijke mix van fantasie, spiritualiteit en universele thema´s als liefde, zelfopoffering en morele corruptie. En het effect ervan is nog altijd merkbaar in epische series als Star Wars en Game of Thrones – en zelfs in games.
Wagner, altijd zoekend naar de overtreffende trap, blies het thema liefde gewoonlijk op tot immense proporties. Maar de Wesendonck-Lieder, oorspronkelijk gecomponeerd voor zangstem en piano, zijn bijna huislijk – al smeult onder de oppervlakte wederom een liefde die geen grenzen lijkt te kennen. In de opera´s hoor je hoe Wagner zijn fantasie de vrije loop liet; deze liederen weerspiegelen het turbulente privéleven van de componist.

In 1848 had zijn steun aan een opstand hem tot een politieke vijand van het Pruisische regime gemaakt. Gevlucht naar Zwitserland vond hij financiële steun bij de zijdekoopman Otto von Wesendonck – en, in het geheim, de attenties van diens echtgenote Mathilde. Ter ere van hun buitenechtelijke gescharrel toonzette hij vijf van haar gedichten. Qua thematiek zijn ze verwant aan de mega-romantiek van zijn opera’s: ook hier zoekt een op drift geraakte eenling naar houvast (in Stehe still!) en is de nacht een toevluchtsoord voor opgejaagde geliefden (in Schmerzen). Het kostte Wagner weinig moeite om zichzelf in deze gedichten te herkennen; zijn eigen huwelijk was geen succes en aan vrienden had hij herhaaldelijk laten weten dat hij nog nooit ware liefde had ervaren. Hoe ijdel hij over zijn operasuccessen ook was, in deze liederen liet hij zich van zijn kwetsbare kant zien – en hij rekende ze tot het beste wat hij gecomponeerd had.

Dmitri Sjostakovitsj: Symfonie nr. 15
Anders dan zijn beroemde tijd- en landgenoten Stravinski en Prokofjev bleef Dmitri Sjostakovitsj zijn leven lang in Rusland. Dat maakt hem tot de enige grote Russische componist van het Sovjet-tijdperk. Zijn oeuvre heeft zowel muzikale als documentaire waarde: hier hoor je hoe een componist zich staande probeert te houden in een totalitair regime.
Over Sjostakovitsj´ precieze verhouding met de Sovjetstaat is veel gespeculeerd. Wanneer het zo uitkwam – of wanneer het echt niet anders kon – componeerde hij het soort socialistische jubelstukken dat de Partij verlangde. Minstens zo veelzeggend zijn de totaal eigenzinnige werken die hij daarnaast schreef. De repressie verminderde na Stalins dood in 1953, maar Sjostakovitsj was voor het leven getekend: onbekommerde muziek schrijven zat er niet meer in. En dat bleek weer eens toen hij in 1971 zijn Vijftiende Symfonie presenteerde. Het werk moest zijn vijfenzestigste verjaardag luister bijzetten. ´Ik had een vrolijk stuk willen schrijven´, lichtte hij toe, ´maar het pakte anders uit.´ Dat hij inmiddels doodziek was hielp natuurlijk ook niet.

Terwijl hij in zijn eerdere symfonieën bewust of onbewust het Rusland van zijn tijd documenteerde, lijkt hij in de Vijftiende – zijn laatste symfonie – vooral op zijn eigen leven terug te blikken. Zijn naaste vrienden herkenden het als een muzikaal zelfportret. Anderen hoorden er het verloop van een mensenleven in, met een jeugdig begindeel en een door ouderdom overschaduwd slot. Die opvatting werd gesterkt door Sjostakovitsj´ eigen verklaring dat deel één een speelgoedwinkel verklankt. De musicoloog David Fenning noemde deze symfonie ´een kerkhof´ – niet alleen vanwege de wrange ontknoping, maar ook omdat overal in het werk toespelingen op klassieke meesterwerken opduiken. Er komen flarden Rossini voorbij (uit Wilhelm Tell), Wagner (uit Tristan und Isolde en Götterdämmerung) en tegen het slot klinkt een frase uit een lied van Sjostakovitsj´ landgenoot Glinka. Daarnaast citeert Sjostakovitsj herhaaldelijk uit zijn eigen symfonische oeuvre.

Maar wat naast de eerdere symfonieën het meest opvalt is de spaarzame orkestratie. Bombastische uitbarstingen, zo kenmerkend voor Sjostakovitsj´ dramatische stijl, zijn zeldzaam; het klankbeeld is overwegend licht en kamermuziek-achtig. Evenzo heeft zijn ´epische´ verteltrant, met lange melodielijnen, plaatsgemaakt voor een bondig betoog met korte zinnen die in het slotdeel zelfs naar gestotter en gestamel neigen. Het maakt de muziek niet minder aangrijpend. Na de eerste uitvoering gaf de componist zijn eindoordeel over het werk: ´Dit is een gemene symfonie.´

© Michiel Cleij 2023