Programmatoelichting Masterpiece: Dvořák 9

Componist: Antonín Dvořák (1841 – 1904)

Post voor de heer Antonín Dvořák. Een telegram! ‘Zou u de positie van directeur van het National Conservatory of Music in New York willen accepteren vanaf oktober 1892 en ook zes concerten willen leiden?’ Was getekend: Jeannette M. Thurber, een steenrijke Amerikaanse.

Dat was iets, die uitnodiging. Een eer. 15.000 dollar per jaar en de mogelijkheid in Amerika concerten te geven. Vier maanden vakantie. Een grote reis. Een verblijf van meerdere jaren aan de overkant van de oceaan. Maar de Tsjechische Dvořák kwam niet snel tot een besluit. Bohemen, daar was hij geboren en getogen: daar was hij aan verknocht, dat wilde hij eigenlijk niet verlaten. Hij hield van zijn landgoed Vysoká, gelegen tussen heuvels en bossen. Hij was gehecht aan zijn vrienden. En hij gaf veel om zijn gezin; zou dat ook in de Verenigde Staten welkom zijn?

Maar dan toch. Op 17 september 1892 scheept de 51-jarige componist zich in Bremen in voor de grote oversteek. Het stoomschip Saale brengt hem, zijn vrouw en hun twee oudste kinderen veilig naar Amerika. Daar moeten ze, anderhalve week later, eerst een etmaal in quarantaine. Waarop het los barst: Dvořák, een beroemd man, wordt hartelijk begroet door de secretaris van het conservatorium, door een afvaardiging van de Tsjechische gemeenschap in New York en door een grote hoeveelheid journalisten, die allemaal benieuwd zijn naar wat de meester hen komt brengen.

Want hij heeft een taak. Met de ontwikkeling van de muziek wil het in Amerika niet zo vlotten. Er wordt wel gecomponeerd maar die werken hebben geen eigen stijl, missen identiteit. Dvořák staat bekend als de man die in zijn muziek de Tsjechische folklore heeft weten te combineren met beproefde, op Duitse leest geschoeide compositietechnieken, als degene die de Tsjechische muziek een eigen stijl heeft verleend. Hij deed voor Bohemen wat Chopin voor Polen deed, Liszt voor Hongarije, Grieg voor Noorwegen. Hij moet nu een voorbeeld zijn. Of zoals een lang artikel in de Evening Post schrijft: ‘Laat nu de Amerikaanse componist Dvořák’s muziek bestuderen vanuit dit gezichtspunt; laat hem zien hoe iemand een leerling is van de Duitse meesters en toch in een nieuwe nationale stijl schrijft.’

Dvořák neemt zijn intrek in een rustige woning pal tegenover Stuyvesant Park, op East 17th Street nr 327. Het is voor hem maar vier minuten lopen naar het conservatorium, dat is prettig. Amerika boeit hem. Hij bezoekt de balletten van de Native Americans in Buffalo Bill’s Wild West Show. Hij leest hun epos The Song of Hiawatha van Longfellow, waar hij misschien een opera van wil maken. Hij ziet geroerd de open uitgestrektheid van de prairie. Hem treft de democratische geest van het land en de persoonlijke vrijheid. Wordt Dvořák in zijn vierjarige verblijf getransformeerd tot Amerikaan? Verre van. Hij laat zijn vrouw steeds Tsjechisch koken, ze spelen als vanouds hun spelletje darda en het meest thuis voelt hij zich in de Tsjechische nederzettingen in Amerika.

Hij mag dan Tsjech in hart en nieren blijven en trouw aan zijn geboortegrond, Dvořák komt diep onder de indruk van een belangrijk aspect van de Amerikaanse cultuur: de muziek van de African Americans. Hij raakt geboeid door het grote aantal dat (gratis) aan het conservatorium studeert. Wat zijn ze muzikaal en wat een schoonheid gaat er uit van hun liederen. Zo is er Harry Thacker Burleigh; die nodigt hij een paar keer bij zich thuis uit en hoe prachtig zijn dan de spirituals die Burleigh voor hem zingt.

Eigenlijk is het niet zo moeilijk om een nationale Amerikaanse stijl te ontwikkelen, wat Dvořák’s belangrijkste opdracht lijkt. ‘Ik ben ervan overtuigd,’ redeneert hij, ‘dat de toekomstige muziek van dit land gefundeerd moet worden op wat de melodieën van de African Americans  worden genoemd. Deze kunnen het fundament van een serieuze en oorspronkelijke compositieschool zijn, die in de Verenigde Staten ontwikkeld moet worden. Deze prachtige en gevarieerde thema’s zijn het product van de aarde. Dit zijn de volksliederen van Amerika en jullie componisten moeten je er tot richten.’ Later zal hij nog zeggen: ‘In de melodieën van de African Americans ontdek ik alles wat nodig is voor een grote en nobele [compositie]school.’

Doet Amerika ook iets met de componist Dvořák? Inspireert het hem? Ja verdraaid, het begint te borrelen. Terwijl hij op 20 december – hij is dan al zo’n drie maanden in het land – de laatste hand legt aan zijn cantate De Amerikaanse Vlag, komt er ook iets anders op papier: een gedragen, langzaam thema in Des groot. Eerst voor klarinet gedacht, maar zich de mooie bariton herinnerend van Harry Burleigh bij hem thuis, verandert Dvořák dat in cor anglais. Die decembermaand krabbelt hij zijn notitieboekje helemaal vol met ingevingen en melodieën. Wat het worden gaat? Op 10 januari start hij de compositie van een nieuwe symfonie, zijn negende; het thema in Des opent het tweede deel daarvan.

Een symfonie die ‘Uit de Nieuwe Wereld’ zal gaan heten, ‘Z Nového sveta’ in het Tsjechisch. Opgewonden vraagt Amerika zich af: een symfonie over Amerika? Over ons? Met Amerikaanse thema’s? Er is veel over te doen; een musicoloog traceert de fluitmelodie in het eerste deel tot de spiritual Swing Low, Sweet Chariot. ‘Ik geloof dat ik hun verstand enigszins in de war heb gebracht,’ reageert de componist. Want het zit anders: ‘Ik heb feitelijk geen Native American melodieën gebruikt. Ik heb gewoon originele thema’s geschreven die de bijzonderheden van de muziek van de Native Americans belichamen […] en heb ze uitgewerkt met de technieken van moderne ritmes, contrapunt en orkestrale klankkleur.’ Waarom ook had de geniale, immer vruchtbare melodievinder Dvořák al bestaande melodieën zullen gebruiken…

En die titel dan? Die verzint hij pas op het allerlaatste moment, wanneer de symfonie, op 24 mei 1893, al klaar is. En die, als je het hem vraagt, niets meer betekent dan ‘Indrukken en groeten uit de Nieuwe Wereld.’ Een all American symfonie is het zeker niet; er klinkt evengoed iets Tsjechisch in door.

Het belet allemaal geenszins dat het stuk een sensatie wordt. Naar aanleiding van de openbare repetitie een dag voor het concert, schrijft de pers lange artikelen over ‘Dr. Dvořák’s great symphony.’ Bij de première op 16 december door het New York Philharmonic in Carnegie Hall, is men uitgelaten; na elk deel wordt er uitbundig geklapt, moet Dvořák opstaan in zijn loge en een buiging maken. ‘Het succes van de symfonie was geweldig,’ meldt hij zijn uitgever Simrock, ‘de kranten zeggen dat nooit eerder een componist zo’n triomf heeft behaald.’

Dvořáks Negende Symfonie, die één der meest gespeelde symfonieën überhaupt zal worden, zal zich wortelen in de Amerikaanse cultuur. Niet alleen door een complete modelijn voor stropdassen, boorden, wandelstokken gesierd met de naam ‘Dvořák’ op gang te brengen… Voor het scherzo zegt de componist te zijn geïnspireerd door de dansende Native Americans  in The Song of Hiawatha. De staat Iowa annexeert de melodie van het langzame deel als volkslied van de staat onder de titel Goin’ Home. Datzelfde Largo zal soms worden uitgelegd als de weemoedige zang van een tot slaaf gemaakte mannen en vrouwen op de plantage, ‘Moonlight on the Plantation’…

Uit de Nieuwe Wereld had grote invloed op de Amerikaanse klassieke muziek. Hij moedigde componisten aan hun muzikale erfenis te onderzoeken en volkselementen in hun composities te verwerken. En zo werden componisten als George Gershwin, Aaron Copland en William Grant Still door Dvořák’s visie beïnvloed. De componist had niet voor niets lange tijd zijn vertrouwde Bohemen verlaten, de spannende tocht over de Atlantische Oceaan gemaakt, en zich verdiept in de cultuur van de Native Americans en African American spirituals. Zijn Symfonie nr. 9 ‘Uit de Nieuwe Wereld’ werd een mijlpaal.

© Stephen Westra 2025

Dirigent Bar Avni won in 2024 de eerste prijs van de prestigieuze La Maestra-wedstrijd in Parijs. Oorspronkelijk opgeleid als percussionist begon ze haar muzikale loopbaan in Israël, waarna ze zich specialiseerde in orkestdirectie in Tel Aviv, Graz en Hamburg. Haar heldere, elegante dirigeerstijl en fantasierijke programmering brachten haar al snel bij grote internationale orkesten. Van 2021 tot 2024 was ze chef-dirigent van de Bayer Philharmoniker, als eerste vrouw in de 120-jarige geschiedenis van het orkest. Ze staat bekend om haar inzet voor jong talent en muziekeducatie. Avni werkte samen met gerenommeerde musici als Barbara Hannigan en werd uitgenodigd door Gustavo Dudamel om hem te assisteren bij de New York Philharmonic.